Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (1)

I pored objavljivanja dokumenata Svete Stolice sedamdesetih godina prošlog veka, nedostupnost izvora vatikanske provenijencije je i dalje prvorazredan problem za istraživače. Treba naglasiti da se bez svih relevantnih istorijskih izvora, pre svega službenih izvora Rimokatoličke crkve (RKC) ne može u potpunosti naučno osvetliti ni pitanje istorijske uloge hrvatskog metropolite nadbiskupa Alojzija Stepninca, pa ni njegovog odnosa prema vlastima Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Pri tome se delovanje nadbiskupa ne može razumeti bez potpunijeg sagledavanja uloge RKC i Vatikana, posebno pape Pija XII u vreme Drugog svetskog rata.

Delovanje nadbiskupa Stepinca može se posmatrati na dva nivoa: ideološko-verskom i praktično-političkom. Ovo treba shavatiti uslovno jer je njegovo delovanje u suštini bilo podređeno jednom cilju: širenju organizacije i pastve RKC i uređenju društvenih odnosa u skladu sa njenim verskim i socijalnim načelima.

U skladu sa tim bio je i odnos prema državi koja će omogućiti ostvarenje tog cilja. U tom svetlu treba posmatrati i njegov odnos prema jugoslovenskoj državi, kao i odnos prema vlastima NDH.

Zapisi u dnevniku Alojzija Stepinca, ali i drugi izvori, otkrivaju da je nadbiskup usvojio osnovne postavke hrvatskog političkog antisemitizma i delovao u skladu sa njima

Kada se razmatra odnos nadbiskupa Stepinca prema jugoslovenskoj državi mora se poći od činjenice da je taj odnos bio deo dugog sukoba RKC sa liberalizmom i izraz nastojanja da se povrati društvena uloga Crkve, odnosno da se afirmiše koncept socijalnog katolicizma.

Posle smrti Stjepana Radića u vreme diktature kralja Aleksandra proglašene početkom 1929. javila se težnja da se klerikalizam poveže sa ekstremnim hrvatskim nacionalizmom. Hrvatski episkopat je prećutno prihvatio diktaturu u nadi da će ona ukloniti antiklerikalne, liberalne i levičarske izazove.

U vreme dok je Antun Bauer bio na čelu zagrebačke nadbiskupije ova Tendencija nije bilo još tako izražena (Josip HORVAT, Živjeti u Hrvatskoj (1900-1941). (Zapisi iz nepovrata), Zagreb, 1984, 328-329. Svoje zapise Horvat je završio 1947. godine). Sukob države sa rimokatoličkim episkopatom izbio je zbog liberalnih školskih zakona koji su bili izraz nastojanja da se sveopštom unifikacijom stvori nova, jugoslovenska, nacija. Naredne godine donosile su razne manifestacije militantnog klerikalizma, koji je podstican slabostima diktature i podrškom Vatikana (Ljubodrag DIMIĆ, Nikola ŽUTIĆ, Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. Prilozi za istoriju, Beograd, 1992, 183-207).

Od 1933. ojačao je glas hrvatskih ekstremno nacionalističkih i klerikalnih krugova. To se osetilo u pisanju štampe, pre svega Hrvatske straže, čije uređivanje je 1933. preuzeo dr. Janko Šimrak, kao i Hrvatske smotre, koju je iste godine pokrenuo dr. Kerubin Šegvić (Za rad u listu Šimrak je više puta dobijao priznanja od zagrebačkog nadbiskupa dr. Antuna Bauera i nadbiskupa-koadjutora Alojzija Stepinca; ”Šimrak, Janko”, Tko je tko u NDH, Zagreb 1992, 382; ”Šegvić, Kerubin”, n.d., 378).

Prema Josipu Horvatu, Hrvatska straža je bila političko glasilo Kaptola, a njeno ime je ”izražavalo težnju autoritatiziranja i monopoliziranja hrvatskog nacionalizma” (J. HORVAT, Živjeti u Hrvatskoj, 328-329, 331).

Uticaj Alojzija Stepinca u hrvatskoj javnosti se osetio i pre nego što je postao zagrebački nadbiskup. Sudeći prema Šimrakovoj izjavi javnom tužiocu u Zagrebu, Hrvatska straža je sredinom 1934. bila pod kontrolom Stepinca (Arhiv Jugoslavije (dalje: AJ), fond Centralni Presbiro (oznaka fonda: 38), 86-211). Državni tužilac iz Zagreba javio je Centralnom Presbirou početkom avgusta 1934. da ga je povodom izbacivanja udarnog članka ”Jedno važno upozorenje” iz Hrvatske straže telefonom nazvao A. Stepinac i izvikao se na njega preteći da će naći način da sa tim izađe na kraj. Glavni urednik lista Janko Šimrak rekao je tužiocu da ne može da objavi vest o sokolskom sletu, jer Stepinac ne želi da se piše o tome.

Promene koje je na međunarodnoj sceni doneo dolazak nacionalsocijalista i Hitlera na vlast u Nemačkoj i postepeno rušenje sistema kolektivne bezbednosti i njegovih liberalnih načela, dali su snažan podsticaj reakcionarnim ideologijama.

Početkom oktobra 1940. jugoslovenska vlada je donela dve antijevrejske uredbe: o ograničavanju školovanja (numerus clausus) i o zabrani trgovine hranom na veliko. Njima su narušeni temeljni ustavni principi ravnopravnosti svih jugoslovenskih građana što je izazvalo različito reagovanje u javnosti

”Versajska Evropa” najčešće je identifikovana sa Francuskom, a ona sa masonerijom, odnosno ”judeomasonstvom”, koje je stvorilo poredak na kome se zasnivala i Kraljevina Jugoslavija. Kritika masona i Jevreja u hrvatskoj javnosti narednih godina je dobijala sve jače izraženu antijugoslovensku (što znači i antisrpsku) crtu. Takvi su stavovi najčešće plasirani upravo u klerikalnoj Hrvatskoj straži (Ivo Bogdan, ”Ofanziva masonerije”, Hrvatska straža (Zagreb), X, 1938, 161, 2; isto, ”Politička uloga Jugomasonerije”, isto, XI, 1939, 138, 2; isto, ”Jugoslovenski patriotizam masonerije. O popisima članova masonskih loža”, isto, XI, 1939, 47, 2; isto, ”Moć Jugomasonerija”, isto, XII, 1940, 166, 2).

Klerikalna propaganda je isticala nespojivost liberalnih načela jugoslovenske države sa tradicijom hrvatskog naroda koji je u ”večitom savezu” sa Svetom Stolicom.

Liberalizam, posebno sloboda savesti (jednakost veroispovesti) je osuđivan kao delo masona, koji su označeni kao veliki neprijatelji hrvatskog naroda i njegove Crkve.

Osnovna poruka klerikalne propagande bio je stav da je rimokatoličkim Hrvatima nemoguć život u njima po svemu stranoj državi i da im u njoj, štaviše, preti propast.

Time se, implicitno, a sve više i eksplicitno, nametao zaključak da se treba boriti protiv takve države za stvaranje sopstvene u skladu sa rimokatoličkim verskim i socijalnim načelima, države koja bi ponovo bila u svom civilizacijskom okruženju.

Na odnos Vatikana i rimokatoličke hijerarhije prema jugoslovenskoj državi izrazito negativno je delovalo odbacivanje konkordata u Beogradu jula 1937. protiv kojeg se ujedinio najveći deo srpske javnosti, ali i raznorodnih antirežimskih snaga.

Mit o superiornoj zapadnoj civilizaciji i reci Drini koja je deli od inferiorne istočnopravoslavne imao je svoj izvor u shvatanjima Rimokatoličke crkve na kojima su se zasnivale teorije konzervativnih katoličkih mislilaca.

Aspiracije hrvatskog nacionalizma na Balkanu bile su deo aspiracija i namera rimokatoličke srednje Evrope na tom prostoru (Милорад ЕКМЕЧИЋ, Cусрет цивилизација и српски однос према Европи, Нови Сад 1996,  46-50, 82.). Megalomanski hrvatski nacionalizam je na toj osnovi pripisao hrvatskom narodu ulogu čuvara ”granice svetova” i ”predziđa hrišćanstva”, razume se rimokatoličkog, pri čemu je borba za odbranu tog sveta dobijala i nove sadržaje.

Delovanje nadbiskupa Stepinca može se posmatrati na dva nivoa: ideološko-verskom i praktično-političkom. Ovo treba shavatiti uslovno jer je njegovo delovanje u suštini bilo podređeno jednom cilju: širenju organizacije i pastve RKC i uređenju društvenih odnosa u skladu sa njenim verskim i socijalnim načelima

Uporedo sa ”hrvatskim nacionalnim pokretom” koji je okupio većinu hrvatskih političkih snaga pod vođstvom Stjepana Radića, a zatim Vlatka Mačeka, postojale su i političke snage koje su se od osnivanja jugoslovenske države zalagale za autoritarnu nezavisnu veliku Hrvatsku.

Uticaj ovih snaga postepeno je rastao zahvaljujući pomoći revizionističkih država i zaoštravanju krize u Jugoslaviji, kao i zbog promene međunarodnih odnosa tridesetih godina. Među tim organizacijama je bila i Hrvatska stranka prava na čelu sa Antom Pavelićem. On je 1932.u emigraciji u Italiji stvorio terorističku organizaciju ”Ustaša-hrvatska revolucionarna organizacija”.

Njen programski cilj je je bio da se na osnovu ”hrvatskog državnog prava i narodnog samoopredeljenja” sve pokrajine koje su smatrane hrvatskim ujedine u jednu samostalnu, nezavisnu državu. Ona će biti republikanska, a hrvatski narod će biti ”jedini gospodar u slobodnoj hrvatskoj državi.”[i]

Ovakva programska načela bila su osnova političkom delovanju u kome su se isticali velikohrvatski nacionalni ekskluzivizam, antijugoslovenstvo, antisrpstvo, nešto kasnije i rasistički antisemitizam.

Zapisi u dnevniku Alojzija Stepinca, ali i drugi izvori, otkrivaju da je nadbiskup usvojio osnovne postavke hrvatskog političkog antisemitizma i delovao u skladu sa njima.[ii]

U klerikalnim i separatističkim hrvatskim krugovima naročito podsticajno je delovao primer razbijanja liberalno-demokratske Čehoslovačke marta 1939. i stvaranje nezavisne Slovačke na čelu sa monsinjorom Jozefom Tisom. Čehoslovačka je, kao i Jugoslavija, ideološki i politički bila deo omrznutog ”Versajskog poretka” tako da se analogija nametala sama po sebi.[iii]

Pobeda fašizma u španskom građanskom ratu maja 1939., uz pomoć Berlina, Rima, ali i Vatikana, delovala je podsticajno u korist pristalica ”novog poretka”. Rimokatolička crkva se radovala padu evropskog liberalizma i ”Versajskog poretka” tridesetih godina i davala je podršku novostvorenim klerofašističkim državama kakve su bile Slovačka i nešto kasnije Hrvatska (NDH)[iv].

Mit o superiornoj zapadnoj civilizaciji i reci Drini koja je deli od inferiorne istočnopravoslavne imao je svoj izvor u shvatanjima Rimokatoličke crkve na kojima su se zasnivale teorije konzervativnih katoličkih mislilaca

Početkom oktobra 1940. jugoslovenska vlada je donela dve antijevrejske uredbe: o ograničavanju školovanja (numerus clausus) i o zabrani trgovine hranom na veliko. Njima su narušeni temeljni ustavni principi ravnopravnosti svih jugoslovenskih građana što je izazvalo različito reagovanje u javnosti.

Najveće verske zajednice se nisu javno oglašavale povodom donošenja antijevrejskih uredbi. Ipak, u svojim istupanjima velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve upozoravali su na opasnosti od kopiranja tuđih uzora jasno aludirajući na nacizam i fašizam.[v]

Stav vrha Rimokatoličke crkve u Jugoslaviji bio je potpuno suprotan i vladine mere protiv Jevreja su povoljno primljene. Uredba o zabrani Jevrejima da se bave trgovinom hranom prijatno je iznenadila nadbiskupa Stepinca. Kao ni diplomati zemalja Osovine, ni on nije uredbu vezivao za promenu vladine politike smatrajući da je ona doneta zbog Nemačke i Italije.[vi]

Bez celovitog koncepta unutrašnjeg preuređenja, stvaranjem Banovine Hrvatske 26. avgusta 1939. napušteni su državni centralizam, praktično i jugoslovenska nacionalna ideja. Na etnički i verski heterogenom području pod hrvatskim imenom je stvorena autonomna jedinica sa širokim ovlašćenjima što je samo delimično zadovoljilo aspiracije sve militantnijeg hrvatskog nacionalizma. Stvarana je atmosfera provizorijuma i očekivanja teritorijalnih širenja Banovine. Takva očekivanja je gajio i nadbiskup Stepinac.

Prilikom razgovora sa Mačekom 12. oktobra 1939, nadbiskup je govorio i o planskoj kolonizaciji severozapadne Bosne, dodajući da će Bosna brzo biti hrvatska.[vii]

Najvažniji oslonac u zemlji ustaška organizacija je imala u klerikalnim krugovima, u masovnim katoličkim organizacijama, obrazovnim i kulturnim ustanovama, uz ostalo i na zagrebačkom univerzitetu.[viii]

Činjenica da širenje ustaškog uticaja nije nailazilo na otpor govori da je deo rimokatoličke hijerarhije smatrao ustaški pokret ideološki i politički bližim od ”hrvatskog narodnog pokreta” Vlatka Mačeka i Hrvatske seljačke stranke, koja je dobila vlast u novostvorenoj Banovini Hrvatskoj. To je bio rezultat dubokog nezadovoljstva rimokatoličke hijerarhije jugoslovenskom državom i njenim uređenjem, koje je nadbiskup Stepinac oštrim rečima izneo Knezu Namesniku Pavlu prilikom njegove posete Zagrebu 14. januara 1940.[ix]

Prilikom razgovora sa Mačekom 12. oktobra 1939, nadbiskup je govorio i o planskoj kolonizaciji severozapadne Bosne, dodajući da će Bosna brzo biti hrvatska

Jugoslovenska vlada je u Vatikanu pokušavala da utiče da se spreči razorno političko delovanje dela rimokatoličkog klera pri čemu se osetila  ugroženom i vlast Banovine Hrvatske.

Maček se požalio jugoslovenskom poslaniku pri Svetoj stolici Niku Miroševiću-Sorgu ”na teškoće koje mu čini kler posle Sporazuma”, očekujući da ovaj to izloži kao problem u Vatikanu.

Prilikom audijencije 28. aprila 1940, poslanik se požalio papi Piju XII na delovanje jednog dela katoličkog klera. Na to je papa ”odmah izrazio svoje negodovanje […] i kazao je da će dati odmah nalog da se po ovom piše nunciju.”

Dva dana kasnije poslanik Mirošević-Sorgo je izložio ovaj problem državnom sekretaru Svete Stolice kardinalu Maglioneu, kojem je predao ”spisak kompromitovanih lica i njihovu kriminalnu delatnost. Istakao sam pojedinosti, kao zloupotrebu propovedaonice i crkve za veličanje Kraljeubica; izraze iz brošura, kao ‘kad je heroj pucao u Marselju’; veze sveštenih lica sa ubicama i teroristima kao što su Pavelić, Babić, Singer i drugih […] Pročitao sam Kardinalu govor nadbiskupa Stepinca od 14. januara i izneo okolnosti pod kojima je izrečen i mučan utisak koji je izazvao. Kardinal je ukazao i za ovo puno razumevanje.” Na kraju razgovora kardinal Maljone je osudio ”mešanje klera u politiku, a naročito na nedostojan i kriminalan način koji sam mu izneo”. [x]

U skladu sa obećanjima jugoslovenskom poslaniku, Vatikan je intervenisao preko papskog nuncija u Beogradu Feličija. Nuncije je 22. maja 1940. posetio Ministarstvo inostranih poslova i obavestio ga da je od kardinala Maglionea primio instrukcije ”da učini sve potrebno kako bi se katoličko sveštenstvo zadržalo od ma kakve antidržavne propagande i akcije. U smislu tih instrukcija […] uputio je cirkularno pismo svim biskupima”.[xi]

_________________

[i] Izvod iz Programa Hrvatske stranke prava, Zagreb 1. marta 1919, prema: PAVELIĆ, Dr. Ante: Aus dem Kampfe um den selbständigen Staat Kroatien. Einige Dokumente und Bilder, Verleger und Herausgeber Kroatische Korrespondenz ”Grič”, Wien 1931, 52-53; Fikreta JELIĆ-BUTIĆ, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945, Zagreb, 1977, 13-22.

[ii] Милан КОЉАНИН, Јевреји и антисемитизам у Краљевини Југославији 1918-1941, Београд, 2008, 312-313.  Tvrdnje iz antisemitskog pamfleta Židovska masonerija (Moderna socijalna kronika, Zagreb 1935) nadbiskup je prihvatao kao potpuno istinite. U savremenoj hrvatskoj istoriografiji o masonima ovaj pamflet se prihvata kao verodostojan izvor. Videti: Ivan MUŽIĆ, Masonstvo u Hrvata (Masoni i Jugoslavija), IV dopunjeno izdanje, Zagreb 1989; isto, Masoni u Hrvatskoj 1918-1967, Zagreb 1993. Neosnovanost takvih stavova dokazao je Andrija RADENIĆ u članku ”Bene Berit u Srbiji i Jugoslaviji 1911-1940”, Zbornik 7, Jevrejski istorijski muzej, Beograd, 1997, 39-42.

[iii] Jugoslavija je, i pored bliskih odnosa sa Čehoslovačkom, priznala novo stanje; ”Prvi slovački poslanik na našem Dvoru g. Milec predao je juče akreditive Nj. Kr. Vis. Knezu Namesniku”, Politika (Beograd), br. 11297, 12. novembar 1939, 7.

[iv] Erik HOBSBAUM, Doba ekstrema. Istorija Kratkog dvadesetog veka 1914-1991, Beograd, 2002, 91-92, 97.

[v] М. КОЉАНИН, Јевреји и антисемитизам, 447-448.

[vi] ”Evo još jednog iznenađenja sa strane Njemačke i Italije koje po sebi ne bi bilo loše ako ne pređe granice dozvoljenog”; Dnevnik Alojzija Stepinca, 5. X 1940, Danas (Zagreb), 3.VII.1990, 64. Vidi i: ”Ne ćemo da budemo difamirani”, Židov, br. 39, 27. septembar 1940, 3.

[vii] AJ, fond Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije pri Svetoj Stolici (oznaka fonda: 372), f-17, izvodi iz Dnevnika Alojzija Stepinca; vidi i: Danas (Zagreb), 10.VII.1990, 66.

[viii] F. JELIĆ- BUTIĆ, n.d.,  43.

[ix] ”Govor G. Dr. Stepinca”, Pravda (Beograd), br. 12. 644, 15. januar 1940.

[x] AJ, 372-16, Niko Mirošević-Sorgo, Aleksandru Cincar-Markoviću, Rim 30. aprila 1940. U dokumentu pod nazivom ”Činjenice” u kojem je rukom napisao ”Moj ekspoze u Beogradu”, poslanik Mirošević-Sorgo je u 10 tačaka izneo osnovne činjenice o delovanju RKC. Naveo je da je utvrđeno učešće izvesnog broja nižih sveštenike i svešteničkog podmlatka u ilegalnoj akciji; nije utvrđeno direktno učešće višeg klera ali su neki biskupi bili tolerantni prema ovoj akciji ili su izgubili autoritet kod nižeg klera. ”3) Potonje se može kazati još pozitivnije za zagrebačkog nadbiskupa, koji nema dovoljan upliv na tamošnji podmladak. 4) Zagrebački je nadbiskup svojim pozdravnim govorom Njegovom Kraljevskoim Visočanstvu Knezu Namesniku i Kneginji izazvao zaprepašćenje, a nelojalnim elementima dao podstreka” […] 8) Katolički kler vodio je do sporazuma paralelnu akciju sa HSS; ranije se nije upuštao u ilegalnu akciju, ali od sporazuma naginje pa i sarađuje sa Pavelićem, Budakom i Bućem.”

U dokumentu pod nazivom ”Pregled” na četiri strane kucane mašinom (nedostaje druga strana), poslanik Mirošević-Sorgo je izneo teme o kojima je nameravao da razgovara sa papom, državnim sekretarom Maglioneom i nekim drugim prelatima u Vatikanu. Naveo je i da namerava da poseti bana Šubašića u Zagrebu radi upotpunjenja informacija. Akt je verovatno upućen Ministru Cincar-Markoviću i sa prethodnim aktom ”Činjenice” sačinjava celinu. Uz ostalo je predložio da u razgovorima istakne da bi akcija Vatikana prema ”Istočnim crkvama”, ako se izvodi ”lojalno i ubeđivanjem”, mogla ”doprineti duhovnom jedinstvu raznoverne braće u našem narodu. Ako nas, međutim, Katolička ckva ili njezini organi budu razjedinjavali i ako doprinesu da sloboda i neodvisnost strada u korist tuđina, sva nastojanja Vatikana za Istok biće ne samo upropašćena, već će umesto koristi naneti katoličanstvu teške posledice”; isto, str. 3.

[xi] AJ, 372-16, Pomoćnik Načelnika Političkog odeljenja, Kraljevskom poslanstvu pri Vatikanu, Str.. Pov.Br. 1629-IX-B.1, Beograd, 27. maj 1940.

(Nastavlja se).

 

UKOLIKO VAM SE TEKST DOPADA I VOLITE NEZAVISNO I KVALITETNO NOVINARSTVO, VI MOŽETE PODRŽATI AUTOGRAF PA I NAJMANJOM MOGUĆOM UPLATOM NA NAŠ RAČUN, POZIVOM NA BROJ 060 800 333 ILI SLANJEM SMS PORUKE NA 647647 UZ KLJUČNU RIJEČ DEMOS. HVALA! ZA VIŠE INFORMACIJA KLIKNITE OVDJE.

    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (8)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (7)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (6)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (5)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (4)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (3)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (2)

> Svi tekstovi ovog autora